Ebrenn y’n Nos – mis-Meurth 2020

This is a transcript for the March 2020 'Ebrenn y'n Nos'  piece I prepared for Radyo An Gernewegva, broadcast in #474.
 
Dydh da.

My a vynn kewsel a-dro dhe’n sterenn Betelgeuse (yma nebes fordhow dh'y leverel, my a erviras a-barth Beteljouz), yw kevys yn rannneves Orion. An ranneves Orion a dhiskwedh yn soth yn kres an nos dres an gwav, ha hwath es dhe'y weles yw yn mis-Meurth.

Ranneves Orion. Imaj diworth Wikimedia Commons.

Yma dew steren gorgowr gweladow yn apert yn Orion. Dhe’n kornell deghow a-is yma Rigel, sterenn gorgowr glas. Rigel yw aswonnys ynwedh avel Beta Orionis, hag yw gensi braster 0.05-0.18. Yth yw hi yn splannder an seythves y’n ebrenn nos. Hi yw esel klass spektrek B8, gans liw glas-gwynn ha tempredh hy enep yw 12000 Kelvin. Hy gronnedh yw onan gronnedh an howl warn ugens, ha’y splannder gwir yw ogas ha 120,000 gweyth an huni gans an howl, hag hy fellder yw a-dro dhe 860 a vledhenyow-golow.

Imaj diworth Vojtěch Bauer / APOD

An sterenn Betelgeuse yw y’n kornell kledh a-wartha ranneves Orion. Hi yw aswonnys avel Alpha Orionis, yn despit dhe vos dell usys, gwanna ages Rigel. Betelgeuse yw steren gorgowr rudh, yn klass spektrek M1-M2. Tempredh hy eneb yw 3590 Kelvin. Hy gronnedh yw dewdhegweyth gronnedh an howl ha’y golowder gwir yw ynter 90000 ha 150000 golowder an howl. Hy fellder yw a-dro dhe 640 a vledhenyow-golow. Splannder Betelgeuse yw chanjyadow, ynter braster zero ha +1.6. Kyn dell vydh usys Rigel yw splanna, Betelgeuse o henwys avel Alpha Orionis gans Johann Bayer yn 1603. Yn mis-Hedra 2019 hy splannder o braster +0.5, ha hi a dhallethi gwanna dres an misyow a sew, ha lemmyn yw braster +1.6. Erbynn mis-Hwevrer 2020 an sterenn o mar wann es o hi y'n diwettha pymp bledhen warn ugens. Yn termyn ma, an splannder gans Betelgeuse yw sad, ha didhurek via dhe witha lagas warnedhi mar kwra hi klerhe arta, po gortos gwann.

Golowder Betelgeuse ow chanjya y'n misyow seulabrys. Imaj diworth Wikimedia Commons / AAVSO.

Pan o Betelgeuse hi splannder usadow, yth yw hi an degves splanna steren y’n ebrenn nos. Mes drefenn hi bos gorgowr rudh, an brassa rann a’y splannder yw yn is-rudh. Mar amontyewgh splannder yn pub rann an spektrum, Betelgeuse yw sterenn an moyha splann y’n ebrenn.
 

Kledh: 22a mis-Hwevrer 2012, Deghow: 21a mis-Hwevrer 2020. Imaj: User:Vesta / Wikimedia Commons

Yma nebes kows a lever bos Betelgeuse ow kwannhe drefenn an sterenn a wra tardha yn skon, avel supernova. Gwir yw bos Betelgeuse sterenn an par a yll tardha avel supernova, hag avel steren gorgowr rudh, ogas ha’n penn hy bewnans yw. Byttegyns, yn steronieth, yn skon a yll styrya nep termyn yn nessa kans milvlydhen.

Yma imajys Betelgeuse gwrys gans an Pellweler Pur Vras yn Mirva Soth Europek yn Chile: https://astronomynow.com/2020/02/14/esos-very-large-telescope-shows-dramatic-dimming-of-betelgeuse/

Dell vydh usys, pub steren yw gwelys avel poynt, mes gans maynys an moyha avonsys hag an interferometer gans an Pellweler Pur Vras, possybl yw dhe weles nag yw Betelgeuse rond yn tien. Possybl yw an gwannder seulabrys kawsys gans nebes doust a-dro dhe'n steren.

Yn mis-Meurth, dydhyow an loer yw: kynsa kwartron dhe’n nessa mis-Meurth, loer leun an nawves, diwettha kwartron an hwetegves, ha loer nowydh yw an peswora warn ugens mis-Meurth. Dhe’n ugensves mis-Meurth yth yw an kehysnos gwaynten, ha’n dydh an keth hirder ha’n nos.

An planet Gwener yw bannek y’n ebrenn gorthugher wosa an howlsedhes. Yow, Sadorn ha Meurth yw gweladow kyns an bora. Dhe'n etegves mis-Meurth, y fydh an loer gwarek yn ogas dhedha, isel yn ebrenn soth-est kyns an bora.

Yma gans NASA an Transiting Exoplanet Survey Satellite – an Loerell Hwithrans Eksoplanet Treustremenel.

An loerell TESS kyns hy lonch dhe 18ves mis-Ebrel 2018. Imaj diworth NASA

Steronydhyon a usyas an loerell ma dhe dhiskudha planet nowydh, a yllsa skoedhya bewnans, gans myns kepar hag an norvys. An planet yw henwys TOI 700d drefenn ev a res a-dro dhe'n ster TOI 700, ster korr rudh ogas ha 40 kansrann gronnedh an howl, dhe bellder ogas ha 100 bledhen-wolow dhe-ves. TOI 700d a res a-dro dh'y sterenn yn ogas ha 37 dydh, ha myns ogas ha 20 kansrann moy ages myns an norvys. Yma dew planet arall y'n system na, TOI 700b yw ogas ha'n keth myns an norvys, hag a res a-dro yn deg dydh, ha TOI 700c yw triflek myns an norvys ha resa a-dro yn 16 dydh.

 https://astronomynow.com/2020/01/07/tess-finds-its-first-earth-size-planet-in-host-suns-habitable-zone/

Yma eksoplanet arall henwys KELT-9b diskudhys dhe vos an poettha planet gans tempredh a 4300 degre Celsius. KELT-9b o diskudhys gans an "Kilodegree Extremely Little Telescope", an Pellweler Pur Vunys Mil Degre, drefenn nag yw an pellweler bras mes gans galladewder mires orth myns meur an ebrenn. An planet ma yw aswonnys avel Yow Poeth drefenn yth yw planet bras kepar ha Yow, mes pur ogas dh'y sterenn. https://astronomynow.com/2020/01/27/hottest-known-exoplanets-dayside-atmosphere-a-toasty-4300-c/

Lymnans artek KELT-9b diworth NASA/JPL-Caltech

Efanvos Europek "Solar Orbiter" - Resyor Howlek a veu lonchys 9ves mis-Hwevrer. An efanvos ma a wra studhya an howl, ha resya a-dro yn-mes playn an eklyptek, ha studhya rannow aghelek an howl. Ev a wra treusneyja an planet Gwener yn mis-Kevardhu an vledhen ma, dh'y weres chanjya y resegva yn-mes playn an eklyptek. An efanvos a wra durya pymp bledhen dhe dhrehedhes resegva ynklinys a-barth y ragdres.:

https://astronomynow.com/2020/02/11/solar-orbiter-launched-promises-first-looks-at-suns-hidden-poles/

Yma pellweler howl nowydh henwys an Pellweler Daniel K. Inouye a wra studhya an howl yn manylus. An pellweler ma yw a-wartha menydh Haleakala yn Hawaiʻi, hag a yll gweles manylyon mar vyghan avel 30 kilometer war an howl.:

https://astronomynow.com/2020/01/29/daniel-k-inouye-solar-telescope-dazzles-with-first-light-images/

Da via genev ma pe an gewer da lowr dhe weles an ebrenn yn ta. Pesyewgh mires a-vann!

bys nessa prys,

Davydh Trethewey

Rann bonus!

Yma an gwydheo ma a-is gwrys diworth imajys a'n Lunar Reconnaisance Orbiter a dhaswra vu an loer esa gwelys gans stervarners Apollo 13 hag esens i ow resek a-dro dhe'n loer.