Ebrenn y'n Nos - mis-Est 2015

This is a transcript of the second part of a series I am doing for Radyo An Gernewegva about the night sky and space exploration. There a few extra parts here that were removed as I shortened it for the podcast.

Ottomma an nessa rann a'm kevres a-dro dhe'n ebrenn nos ha nowodhow a-dhiworth an bys steronieth ha hwilans spas.

Dalleth mis-Est yw Lammas y'n kalendar keltek, dhe verkya hanter-fordh ynter Golowan ha'n kehysnos kynyav. An jydh y honan yw dy'kalann Est, mes yn hwir bos seythves mis-Est hanter an termyn yntra'n howlsav ha'n kehysnos yn poran.

Y'n ebrenn wosa hi dhe dewlhe, yma trihorn a sterennow splann. Hemm yw an 'Trihorn Hav', ow komprehendya an sterennow Vega y'n ranneves Lyra (daffar ilow kepar ha telyn), Deneb yn ranneves Cygnus (an Alargh), hag Altair yn Aqulia (an Er). Kynth yw an sterennow ma ogas dhe'n keth splannder heveladow y'n ebrenn, nyns yns i an keth splennyjyon yn spas, drefenn bos Altair sterenn ogas dhyn ni, 17 bloodh-wolow diworthyn, ha Deneb yw sterenn pell, moy ages 2000 bloodh-wolow diworthyn. Deneb yw sterenn kowr, gorgowr yn hwir, gans splennyjyon pur ughel, hanterkans milgweyth an howl. Mars yw an ebrenn tewl lowr, gweladow yn ta yw 'Fordh Sen Jamys' yn rannevesow Cygnus, Altair, ha Saggitarius avel kommol niwlek, mes yn gwirionedh yth yw milyow a sterennow pell yn disk agan galaksi.

An Trihorn Hav. Mappa ster gwrys gans Cartes du Ciel

Kresenn an galaksi yw yn ranneves Saggitarius mes nyns yw gweladow an gresenn y honan. Yma kommol gas ha doust y'gan galaksi, ha meur anedha ogas dhe'n kresenn. Dres henna nyns yw possybl dhe weles y'n tu na gans golow gweladow mes possybl yw y'n is-rudh, drefenn golow an par na dhe dhewana an kommol yn esya. Yma nebes sterennow a wra resek pur uskis ogas dhe gres an galaksi, ha dres henna ni a woer eus neppyth pur boos ena. Dell hevel, ny yll henna bos travyth marnas 'toll du'.
Yma kowas sterennow kodha yn mis-Est, henwys an Perseids. An gwella chons aga gweles vydh an 12ves bys dhe'n 14ves mis-Est. Ny vydh an loor y'n ebrenn ena, ytho y fydh gwel da anedha mar pydh an gewer da, bys dhe tri ugens anedha gweladow pub our, hag i a wra dos a-dhiworth tu an rannneves Perseus.
An planet Sadorn yw gweladow hwath, isel y'n soth y'n gorthugher, mes y hwra ev sedha a-varra yn termyn usi ow tos. Yn dalleth an mis y hwra sedha dhe unn eur myttin, ha dhe'n diweth unnek our nos.

Sterenn ow kodha Perseid a-ugh an "Pellweler Pur Vras" (VLT) yn Chili. Imaj diworth
ESO / S. Guisard yn 'Astronomy Now'.

Gans an loor yma kwartron diwettha dhodho 7ves mis-Est, loor nowydh 14ves mis-Est, an kynsa kwartron 22a mis-Est, ha loor leun arta vydh 29ves mis-Est.

An efanvos New Horizons a sewenas dresnija Pluton dhe'n 14ves mis-Gortheren ha studhya an planet ha'y loryow. Ev a welas rew dowr war enep Pluton, mes yn oor na, ogas dhe -235 C, an rew na yw moy kepar ha karrek es rew. Yma rew nitrojen, karbon monoksid ha methan a dhevera avel rewlivow.

Enep Pluton gans rewlivow nitrojen. Moy diworth gwiasva NASA New Horizons.

Yma nebes tollow skwatt war Pluton ha'y loor bras Charon, mes yma ranndiryow gwastas ha leven, gans enep yowynk yn istori system howlek, martesen saw kans milvil bloodh po le. Yn sur yma fenten tommder ena a wra teudhi an rew ha dres henna dasenebi an enep. Y hyll bos dowr linyel a-ji dhe Bluton.

   Gwydheo dresnija Pluton (simulatys) gans NASA

Yma nebes ayrgylgh tanow methan ha nitrojen, mes ha Pluton dhe bellhe diworth an howl, an gassow na dhe rewi war an enep.

Bagas steronydhyon a wrug diskudha planet a wra resek a-dro dhe sterenn arall, neb yw an moyha kehaval dhe'n norvys hwath diskudhys. An planet yw aswonnys avel Kepler-452b, gans gwradh a-dro dhe 1.6 kweth gwradh an norvys. Ev a resek a-dro dhe sterenn klass G, kepar hag an howl, hag a dhurya 385 dydh dhe dreyla a-dro y resegva. Possybl eus dowr linyel war enep an planet na, ha martesen chons bywnans. Nyns yw kler po an gronnedh poran, po gis an enep. An gronnedh yw ynter 3 ha 7 kweth gronnedh an norvys. An paper yn y gever o skrifys gans steronydh Jon Jenkins yn kynsa, hag onan an kesskriforyon yw Jason Rowe. (kevrenn http://arxiv.org/abs/1507.06723)

Gwel artek Kepler-452b (deghow) ha'n norvys (kledh). Diworth NASA/Ames/JPL-Caltech

Mars eus gwreydh kernewek dhedha, ny viens i an kynsa Kernow dhe dhiskudha planet. Den a Gernow John Couch Adams a wrug awrgrymya le planet Neptun kyns y vos gwelys y'n nownsegves kansblydhen.
Henn yw oll an mis ma, govenek a'm beus bos an gewer kler. Bys nessa prys.